تحلیلی بر بازیگران زیست‌بوم داده‌ها در حوزه تنظیم‌گری

از یک سو، تولیدکنندگان و توسعه‌دهندگان داده‌ها در تلاشند تا از پتانسیل بی‌کران «نفت نوین» بهره‌برداری کنند و نوآوری را پیش ببرند؛ از سوی دیگر، حکمرانان و نهادهای نظارتی می‌کوشند تا ضمن حفظ حریم خصوصی شهروندان و امنیت ملی، بستری برای رشد سالم این صنعت فراهم آورند. در این میان، بهره‌برداران، ذی‌نفعان و مردم عادی نیز هر یک انتظارات و دغدغه‌های خاص خود را دارند. این یادداشت تحلیلی بر آن است تا با معرفی جامع بازیگران کلیدی اکوسیستم داده در ایران، نقش هر یک را بر اساس انواع داده‌های معرفی‌شده در یادداشت پیشین مشخص سازد تا در قسمت بعدی، پیچیدگی روابط، نقاط اشتراک و به‌ویژه تضاد منافع میان آن‌ها را شرح دهد.

تولیدکنندگان و گردآورندگان داده

این بازیگران در خط مقدم خلق و انباشت داده قرار دارند و از طریق فعالیت‌های روزمره یا تخصصی خود، حجم عظیمی از داده‌ها را تولید یا گردآوری می‌کنند. داده‌های تولیدی آن‌ها می‌تواند از انواع پایه، تولیدی و تحلیلی، یا نوظهور باشد.

•  دولت و نهادهای حاکمیتی (قوای سه‌گانه و سازمان‌های زیرمجموعه): این بخش قدرتمندترین تولیدکننده داده در کشور است. محرک اصلی این بخش سیاست‌گذاری، ارائه خدمات عمومی، نظارت اجتماعی و حفظ امنیت ملی است. این بخش شامل زیرمجموعه‌هایی با نقش‌های متمایز است:
  • ➢ نهادهای آماری و خدماتی (مانند مرکز آمار ایران، وزارت بهداشت، وزارت آموزش و پرورش و …): تولید داده‌های عمومی (آمارهای جمعیتی)، شخصی و حساس (سوابق پزشکی، اطلاعات هویتی). این دسته همچنین شامل مراکز درمانی و بیمارستان‌های خصوصی و مراکز آموزشی خصوصی (مدارس و آموزشگاه‌های غیرانتفاعی) می‌شود که داده‌های پزشکی، بالینی، آموزشی، رفتارمحور و شخصی را تولید می‌کنند.
  • ➢ نهادهای هویتی و ثبتی (مانند سازمان ثبت احوال، ثبت اسناد): تولید داده‌های شخصی و حساس مانند اطلاعات هویتی و مالکیتی.
  • ➢ نهادهای امنیتی و نظامی: تولید داده‌های فوق محرمانه و سری مرتبط با امنیت ملی و زیرساخت‌های حیاتی.
•  شرکت‌های بخش خصوصی (پلتفرم‌ها، شرکت‌های فناوری، و شرکت‌های سنتی با حضور دیجیتال): این شرکت‌ها، با جذب زندگی دیجیتال کاربران، به منابع عظیمی از داده تبدیل شده‌اند. این گروه شامل:
  • ➢ پلتفرم‌های دیجیتال و فناوری (مانند دیجی‌کالا، اسنپ، وب‌سایت‌های محتوایی و تخصصی): جمع‌آوری‌کننده داده‌های رفتارمحور و شخصی کاربران (مانند الگوهای خرید، جستجو، مکان و تردد)، داده‌های تعاملی (کلیک‌ها، زمان ماندن در صفحات) و داده‌های تولیدشده توسط کاربر (نظرات، پست‌ها) هستند. وب‌سایت‌های خبری و اطلاع‌رسانی نیز در این دسته قرار می‌گیرند.
  • ➢ پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی (مانند اینستاگرام، تلگرام، توییتر، ویراستی): به طور خاص، این پلتفرم‌ها نه‌تنها داده‌های رفتارمحور (مانند لایک‌ها، اشتراک‌گذاری‌ها) تولید می‌کنند، بلکه خودشان نیز داده‌های تحلیلی (مانند آمارهای ترندها) ایجاد کرده و مدیریت می‌کنند.
  • ➢ رسانه‌ها و خبرگزاری‌ها (مانند ایرنا، فارس، صدا و سیما، روزنامه‌ها و مجلات): تولیدکنندگان مهم داده‌های خبری، تحلیلی، و عمومی هستند که اطلاعات مربوط به رویدادها، گزارش‌ها، و تحلیل‌های اجتماعی، سیاسی، یا اقتصادی را گردآوری و منتشر می‌کنند. این داده‌ها معمولاً عمومی یا نیمه‌عمومی هستند و می‌توانند در سیاست‌گذاری، تحلیل‌های کلان، یا تحقیقات اجتماعی استفاده شوند.
  • ➢ استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای نوظهور: این شرکت‌ها، به‌ویژه در حوزه‌های فناوری مانند فین‌تک، سلامت‌تک، یا آموزش‌تک، داده‌های نوآورانه و تخصصی تولید می‌کنند که ممکن است از داده‌های شرکت‌های بزرگ بخش خصوصی متمایز باشد. هدف اصلی این بخش، بهبود تجربه کاربری، شخصی‌سازی خدمات، بازاریابی هدفمند و افزایش درآمد است.
•  صنعت (شامل صنایع تولیدی، انرژی، حمل‌ونقل، معدن و کشاورزی): این بخش با گسترش اینترنت اشیا (IoT) و هوشمندسازی فرآیندها، به یک تولیدکننده عمده داده‌های صنعتی و محیطی تبدیل شده است. این داده‌ها شامل اطلاعات حسگرها، عملکرد ماشین‌آلات، داده‌های زنجیره تأمین، و داده‌های مربوط به بهره‌وری و مصرف انرژی است که اغلب محرمانه یا نیمه‌عمومی هستند. هدف آن‌ها بهینه‌سازی تولید، نگهداری پیش‌بینانه و مدیریت منابع است.
•  بخش سنتی بازار و صنعت (اصناف، کسب‌وکارهای کوچک، کشاورزی سنتی): این بخش شامل بازارهای محلی، اصناف و کارگاه‌های تولیدی سنتی است که به صورت بالقوه یا بالفعل، داده‌های اقتصادی (مانند تراکنش‌های مالی خرد، الگوهای عرضه و تقاضا، اطلاعات زنجیره تأمین محلی) تولید می‌کنند. این داده‌ها اغلب غیرساختارمند یا نیمه‌دیجیتال هستند و با دیجیتالی شدن، پتانسیل بالایی برای تحلیل‌های کلان و شکل‌دهی کلان‌داده‌های تجمیعی دارند. چالش اصلی در این بخش، استانداردسازی و یکپارچه‌سازی این داده‌هاست.
•  نهادهای خصولتی و عمومی غیردولتی (نهادهای انقلابی، صندوق‌ها، بنیادها): این نهادها، به دلیل ماهیت دوگانه خود (ترکیبی از ویژگی‌های دولتی و خصوصی)، به حجم عظیمی از داده‌های متنوع دسترسی دارند. آن‌ها اغلب در حوزه‌های استراتژیک مانند مخابرات، بانکداری، بیمه، انرژی و خودروسازی فعالیت می‌کنند و با داده‌های حساس، شخصی، مالی و صنعتی سروکار دارند. ماهیت مبهم مالکیت، منابع مالی و پاسخگویی آن‌ها، پیچیدگی‌های خاصی در زمینه تنظیم‌گری داده‌ها ایجاد می‌کند.
•  مؤسسات پژوهشی و دانشگاه‌ها: این مراکز داده‌ها را برای اهداف علمی، پژوهش‌های کلان، توسعه مدل‌های هوش مصنوعی و آزمایش فرضیه‌ها جمع‌آوری می‌کنند. آن‌ها در تولید داده‌های مصنوعی (برای آموزش مدل‌های یادگیری ماشین) و داده‌های آموزشی نقش دارند. داده‌های نظرسنجی اجتماعی، نتایج آزمایش‌های بالینی و دیتاست‌های عمومی برای تحقیقات هوش مصنوعی از جمله داده‌های تولیدشده در این بخش هستند.
•  سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOs) و نهادهای مدنی:: این گروه، که نقش دیده‌بان اجتماعی را ایفا می‌کنند، داده‌های اجتماعی، صنفی و محیطی (مانند گزارش‌های میدانی، داده‌های مربوط به آسیب‌های اجتماعی، داده‌های زیست‌محیطی) را تولید و جمع‌آوری می‌کنند. این داده‌ها اغلب عمومی یا نیمه‌عمومی هستند و برای سیاست‌گذاری اجتماعی، آگاهی‌بخشی عمومی و نظارت بر عملکرد دولت و بخش خصوصی ارزشمند هستند.
•  کاربران مستقل، فریلنسرها و تولیدکنندگان محتوای مکتوب (افراد حقیقی و بلاگرها): این گروه شامل تولیدکنندگان محتوا در شبکه‌های اجتماعی (که داده‌های تولیدشده توسط کاربر و رفتارمحور خلق می‌کنند)، فریلنسرهای پلتفرم‌های دورکاری (که داده‌های تعاملی و فراداده‌ها از فعالیت‌های آنلاین خود تولید می‌کنند)، و همچنین نویسندگان کتاب و مجلات (که داده‌های محتوایی و دانش‌محور تولید می‌کنند). آن‌ها به صورت فردی یا در گروه‌های کوچک، نقش مهمی در تولید داده‌های نیمه‌عمومی و شخصی دارند.
•  سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای (ذی‌نفعان فرا ملی): سازمان‌هایی مانند سازمان ملل، بانک جهانی، یا سازمان‌های منطقه‌ای (مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا) داده‌های کلان و بین‌المللی تولید می‌کنند که برای تحلیل‌های جهانی، سیاست‌گذاری بین‌المللی و مقایسه‌های منطقه‌ای استفاده می‌شوند. این گروه در متن فعلی به‌صورت صریح ذکر نشده بود و نقش آن‌ها در گردآوری و انتشار داده‌های فراملیتی اهمیت دارد.

 پردازشگران و توسعه‌دهندگان داده

این گروه به نوعی مغز متفکر اکوسیستم داده هستند که بر روی داده‌های خام کار می‌کنند تا از آن‌ها ارزش‌آفرینی کرده یا برای مقاصد خاصی آماده‌شان کنند.

•  شرکت‌های توسعه‌دهنده هوش مصنوعی و تحلیل داده: این شرکت‌ها داده‌های خام را به اطلاعات ارزشمند و مدل‌های پیش‌بینی‌کننده تبدیل می‌کنند. آن‌ها با پردازش کلان‌داده‌ها (رفتارمحور و ترکیبی)، آموزش مدل‌های یادگیری ماشین با داده‌های آموزشی و تولید داده‌های تولیدشده توسط هوش مصنوعی، نقش حیاتی در پیشرفت فناوری ایفا می‌کنند. شرکت‌های فعال در تحلیل کلان‌داده‌ها برای بازاریابی هدفمند یا استارتاپ‌های هوش مصنوعی در حوزه تشخیص پزشکی، از جمله فعالان این عرصه هستند.
•  ارائه‌دهندگان زیرساخت و فناوری (مانند شرکت‌های ابری، مراکز داده و مخابراتی): این شرکت‌ها شریان حیاتی اکوسیستم داده هستند که زیرساخت‌های لازم برای ذخیره‌سازی، پردازش و انتقال حجم عظیمی از داده‌ها را فراهم می‌کنند. آن‌ها میزبان بسیاری از داده‌های شرکت‌ها و دولت‌ها هستند و در امنیت و دسترسی به داده‌ها نقش کلیدی دارند.
•  تحلیلگران مستقل و پژوهشگران آزاد: این افراد و گروه‌های کوچک، به صورت فریلنسری یا مستقل، داده‌های خام را تحلیل کرده و به اطلاعات ارزشمند تبدیل می‌کنند. آن‌ها در پروژه‌های خاص یا با هدف تولید دانش عمومی، به داده‌کاوی، مدل‌سازی و تولید گزارش‌های تحلیلی می‌پردازند.
•  شرکت‌های مشاوره‌ای: این شرکت‌ها (مانند شرکت‌های مشاوره مدیریت، فناوری اطلاعات یا استراتژیک) با تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده از سازمان‌ها و بازار، به تصمیم‌گیری‌های استراتژیک و بهبود عملکرد مشتریان خود کمک می‌کنند. آن‌ها از داده‌ها برای ارائه راهکارها و گزارش‌های تحلیلی تخصصی بهره می‌برند.

 حکمرانان و نهادهای نظارتی

این گروه معماران و نگهبانان اکوسیستم هستند که مسئول وضع قوانین، تدوین سیاست‌ها و نظارت بر رعایت آن‌ها در حوزه داده‌ها می‌باشند. هدف آن‌ها ایجاد تعادل بین نوآوری، حریم خصوصی و امنیت است.

•  قوه مقننه و نهادهای قانون‌گذار (مجلس شورای اسلامی و شوراهای عالی): این نهادها مسئول تدوین قوانین بالادستی (مانند قانون حفاظت از داده‌ها) و سیاست‌های کلان داده‌ای، و تعیین چارچوب‌های حاکمیتی در سطح ملی هستند؛ تصویب قوانین فضای مجازی و تدوین سند ملی هوش مصنوعی نمونه‌هایی از اقدامات آن‌هاست.
•  قوه مجریه (ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های اجرایی): این قوه مسئول اجرای قوانین و سیاست‌های کلان، تخصیص منابع و هماهنگی بین بخشی است. نقش اجرایی و بعضاً تنظیم‌گری در حوزه‌های تخصصی، از ویژگی‌های این بازیگر است.
•  قوه قضائیه (دادستانی، محاکم قضایی و ضابطین): این قوه نقش ضامن اجرای قانون و عدالت را در اکوسیستم داده ایفا می‌کند. آن‌ها به دعاوی مربوط به نقض حریم خصوصی و سوءاستفاده از داده‌ها رسیدگی و مجازات‌های قانونی را اعمال می‌کنند. بررسی شکایات مربوط به افشای اطلاعات شخصی و حکمیت در پرونده‌های مربوط به نقض مالکیت داده‌ها از جمله وظایف آن‌هاست.
•  نهادهای نظارتی و رگولاتورهای تخصصی (مانند رگولاتوری فضای مجازی، بانک مرکزی، سازمان غذا و دارو، سازمان نظام پزشکی و سازمان نظام مهندسی): این نهادها مسئول تدوین مقررات جزئی‌تر، صدور مجوزها و نظارت بر فعالیت‌های شرکت‌ها و سازمان‌ها در حوزه‌های تخصصی خود هستند؛ سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی و مرکز ملی فضای مجازی (در نقش‌های نظارتی) از جمله این نهادها به شمار می‌روند.
•  انجمن‌ها و تشکل‌های صنفی تخصصی: این انجمن‌ها، مانند انجمن‌های پزشکی، مهندسی یا کشاورزی، نقش مهمی در تدوین استانداردهای داده‌ای خاص حوزه خود، نظارت بر جمع‌آوری و استفاده از داده‌ها توسط اعضای خود و ارائه مشورت به نهادهای دولتی ایفا می‌کنند. سازمان نظام صنفی رایانه‌ای نیز در این دسته قرار می‌گیرد؛ هرچند این سازمان ماهیت صنفی دارد، اما در عمل و با توجه به اختیارات قانونی، نقش تنظیم‌گری و نظارتی بر فعالیت‌های صنوف مرتبط با حوزه فناوری اطلاعات را نیز ایفا می‌کند.
•  نهادهای بین‌المللی نظارتی: سازمان‌هایی مانند نهادهای تنظیم‌کننده استانداردهای داده‌ای بین‌المللی بر تبادل و استفاده از داده‌ها در سطح جهانی نظارت دارند و چارچوب‌های بین‌المللی را برای تنظیم‌گری داده‌های فراملیتی ارائه می‌دهند.

بهره‌برداران و ذی‌نفعان نهایی

این گروه، از داده‌ها (اغلب پس از پردازش توسط دیگران) برای مقاصد خاص خود استفاده می‌کنند و شامل طیف وسیعی از افراد و سازمان‌ها می‌شوند. بسیاری از بازیگران در این زیست‌بوم، نقش‌های متعددی دارند؛ یعنی ممکن است هم تولیدکننده داده باشند، هم پردازشگر و هم بهره‌بردار. اما در این بخش، بر نقش بهره‌برداری نهایی از داده‌ها تمرکز می‌کنیم.

•  مردم عادی (کاربران و صاحبان داده): این گروه، که در مرکز زیست‌بوم داده قرار دارند، هم تولیدکننده داده هستند و هم از آن متأثر می‌شوند. آنها صاحبان اصلی داده‌های شخصی خود محسوب می‌شوند و در زندگی روزمره خود، داده‌های شخصی، حساس، و زیست‌سنجی (مثلاً از طریق استفاده از تلفن همراه، خرید آنلاین، خدمات دولتی) را تولید می‌کنند. آنها همچنین مصرف‌کننده خدمات و محصولات مبتنی بر داده هستند. این کاربران به دو دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:
  • ➢ کاربران فعال: این افراد به صورت آگاهانه و با تعامل مستقیم با پلتفرم‌ها و سرویس‌ها از داده‌ها بهره می‌برند و در عین حال ممکن است خود نیز داده تولید کنند (مانند اشتراک‌گذاری محتوا در شبکه‌های اجتماعی، جستجو در اینترنت یا خریدهای آنلاین).
  • ➢ کاربران غیرفعال: این دسته شامل افرادی است که داده‌های آنها به صورت خودکار و اغلب ناخواسته توسط دستگاه‌ها، سیستم‌ها یا نهادهای دیگر جمع‌آوری می‌شود. به عنوان مثال، دوربین‌های نظارتی، سیستم‌های ردیابی مکان یا حسگرهای هوشمند، داده‌های این افراد را جمع‌آوری می‌کنند. در این حالت، این افراد به طور مستقیم از داده‌های خود «بهره‌برداری» نمی‌کنند، اما «هدف» بهره‌برداری دیگران از داده‌هایشان هستند و در نتیجه، از ذی‌نفعان نهایی به شمار می‌آیند که حقوق و حریم خصوصی آنها باید در این فرآیند مورد توجه قرار گیرد.
•  شرکت‌ها، سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها، صنایع و سایر نهادها: بسیاری از بازیگرانی که پیش‌تر در بخش تولیدکنندگان و پردازشگران داده معرفی شدند، در عین حال بهره‌بردار نهایی داده‌ها نیز هستند. این بخش شامل:
  • ➢ شرکت‌های بخش خصوصی (پلتفرم‌ها، صنایع، استارتاپ‌ها): این شرکت‌ها از داده‌های جمع‌آوری و پردازش شده برای بهبود خدمات، شخصی‌سازی تجربه کاربری، بازاریابی هدفمند، بهینه‌سازی فرآیندهای تولید، تحلیل بازار و افزایش درآمد بهره می‌برند.
  • ➢ دولت و نهادهای حاکمیتی: آنها از داده‌ها برای سیاست‌گذاری، ارائه خدمات عمومی کارآمدتر، نظارت اجتماعی، برنامه‌ریزی توسعه و حفظ امنیت ملی بهره‌برداری می‌کنند (مانند استفاده از داده‌های جمعیتی برای برنامه‌ریزی شهری یا داده‌های سلامت برای کنترل اپیدمی‌ها).
  • ➢ مؤسسات پژوهشی و دانشگاه‌ها: این مراکز از داده‌ها (هم تولیدی خود و هم داده‌های در دسترس) برای تحقیقات علمی، توسعه مدل‌های هوش مصنوعی جدید، تولید دانش و حل مسائل پیچیده بهره می‌برند.
  • ➢ سازمان‌های مردم‌نهاد و نهادهای مدنی: این گروه‌ها از داده‌های اجتماعی و محیطی برای آگاهی‌بخشی عمومی، حمایت از حقوق گروه‌ها، نظارت بر عملکرد نهادها و اجرای پروژه‌های اجتماعی بهره‌برداری می‌کنند.
  • ➢ شرکت‌های مشاوره‌ای و تحلیلگران مستقل: این گروه از داده‌های تحلیل شده برای ارائه مشاوره‌های استراتژیک به مشتریان خود، تدوین گزارش‌های تخصصی و کمک به تصمیم‌گیری‌های کلان بهره می‌برند.

جمع‌بندی

زیست‌بوم داده‌ها در ایران، شبکه‌ای پویا و چندوجهی از کنشگرانی است که با نقش‌ها و کارکردهای متنوع، در فرآیند خلق، پردازش، تنظیم‌گری و بهره‌برداری از داده‌ها مشارکت می‌جویند. این تنوع، اگرچه زمینه‌ساز نوآوری و پیشرفت است، بستری برای تعارضات پیچیده نیز فراهم می‌آورد. در مقاله آتی، این نوشتار به کاوش در این تعارضات خواهد پرداخت و با بررسی دقیق تنش‌های میان بازیگران درون یک گروه و میان گروه‌های مختلف، از جمله تضادهای منافع، چالش‌های نظارتی و تفاوت‌های اولویت‌ها، به تحلیل چگونگی شکل‌گیری این پویایی‌ها می‌پردازد. این بررسی، درک عمیق‌تری از موانع و فرصت‌های پیش روی زیست‌بوم داده در ایران ارائه خواهد داد و راهنمایی مناسب برای فهم چگونگی نیل به توازن میان نوآوری، حریم خصوصی و امنیت ارایه می‌دهد.